Kαθώς η κλιματική κρίση είναι εδώ, και οι ορατές συνέπειές της απειλούν πολλές πτυχές του δημόσιου και ατομικού βίου, η κατανόησή της αποτελεί τον υπ' αριθμόν έναν παράγοντα για τη μεταβολή της συμπεριφοράς των κοινωνιών και των πολιτών τους, ώστε να μετριαστεί και τελικά να αποτραπεί η περαιτέρω εξέλιξή της.  

Τα εκλαϊκευμένα επιστημονικά άρθρα και βιβλία, τα ντοκιμαντέρ, οι ραδιοτηλεοπτικές εκπομπές και φυσικά το σχολείο, προσφέρουν σημαντική βοήθεια στην κατανόηση της κλιματικής κρίσης, των αιτιών που τη γεννούν και της επιστημονικά επιβεβαιωμένης περιβαλλοντικής υποβάθμισης στην οποία οδηγεί. Έχουν όμως το μειονέκτημα, ότι οι πληροφορίες που παρέχουν δεν εκθέτουν, υποχρεωτικά, τον παραλήπτη τους στην εμπειρία του να ζει σε έναν τόπο που έχει πληγεί από μια περιβαλλοντική καταστροφή, και να βιώνει τα συναισθήματα των κατοίκων του και τις συνέπειες της στη ζωή τους. 

Αυτό όμως που δεν καταφέρνουν να κάνουν πάντα οι πηγές αυτές, μπορεί να το κάνει η λογοτεχνία - έντυπη, ή μεταφερμένη στον κινηματογράφο - με τη δύναμη που έχει να ταυτίζει τον αναγνώστη και τον θεατή με τους ήρωές της, ώστε να συνειδητοποιούν ότι τα περιβαλλοντικά προβλήματα τον αφορούν. 'Αλλωστε και στο παρελθόν το έχει επιχειρήσει διά της γραφίδας σημαντικών λογοτεχνών, όπως ο Τσέχωφ - διάσπαρτα στο συγγραφικό του έργο, εκδηλώνεται η αγωνία των ηρώων του για τις εκχερσώσεις, τις πυρκαγιές των δασών και την αποξήρανση των ποταμών -  ο Steinbeck, αλλά και ένας δικός μας, ο Μ. Καραγάτσης. 

Ειδικά το έργο του Steinbeck "Τα σταφύλια της οργής", σηματοδότησε τη γένεση ενός  λογοτεχνικού ρεύματος στις ΗΠΑ που ονομάστηκε dust bowl literature, από το φαινόμενο των καταιγίδων σκόνης που έπληξαν κατά τη δεκαετία του 1930 τις νότιες πεδιάδες των ΗΠΑ. Το φαινόμενο αυτό που οφειλόταν στη συνέργεια φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων, όπως αντίστοιχα η παρατεταμένη ξηρασία, και η αυξημένη διάβρωση του εδάφους που προκλήθηκε εξαιτίας των λανθασμένων γεωργικών πρακτικών και της άγνοιας της οικολογίας των μεγάλων πεδιάδων (εκτεταμένες εκχερσώσεις της φυσικής ποώδους χλωρίδας),  οδήγησε σε συνδυασμό με τη "Μεγάλη Ύφεση", σε μια μεγάλη περιβαλλοντική, οικονομική και ανθρωπιστική κρίση.

Φωτογραφία της Dorothea Lange. Γυναίκα αγρότη στο
πρόχειρο κατάλυμα της οικογένειας με τα παιδιά τους. 
Ίσως περισσότερο από ένα εκατομμύριο αγρότες της Οκλαχόμα, του Τέξας, του Κολοράντο και της Νεμπράσκα εγκατέλειπαν μαζί με τις οικογένειές τους τα αχρηστευμένα χωράφια τους - των οποίων οι φτωχές σοδειές, μαζί με τις χαμηλές τιμές των προϊόντων και τα δυσβάστακτα δάνεια τούς είχαν οδηγήσει σε απόγνωση - για να αναζητήσουν, ακολουθώντας τον εμβληματικό αυτοκινητόδρομο 66 -  μια καλύτερη τύχη στην Καλιφόρνια. Ο Steinbeck στα "Σταφύλια της Οργής" αφηγείται την ιστορία μιας οικογένειας αγροτών, των Τζόουντ που ξεκίνησαν με το σαραβαλιασμένο φορτηγάκι τους, από την Οκλαχόμα για να φτάσουν, μέσα από χίλιες δυσκολίες, στην Καλιφόρνια, όπου κι εκεί τα βάσανά τους, η φτώχεια, η εκμετάλλευση, οι κοινωνικές διακρίσεις δεν είχαν τέλος. 

Ο Steinbeck στο μυθιστόρημά του δίνει μια ρεαλιστική εικόνα της Αμερικανικής κοινωνίας της εποχής της "Μεγάλης Ύφεσης", και του Dust Bowl, των διαψεύσεων του "Αμερικανικού ονείρου" που βίωσαν οι πολίτες των ΗΠΑ και των προσδοκιών για περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη και προκοπή. Δίνει όμως και μια εναργή εικόνα του περιβαλλοντικού φαινομένου που έπληξε τις Νότιες Πολιτείες των ΗΠΑ, που πείθει τον αναγνώστη πως ό,τι διαβάζει θα μπορούσε να συμβεί και στον ίδιο, στην πόλη του ή στη χώρα του.

 Διαβάστε τις γραμμές που ακολουθούν - έχουν ληφθεί από τη μετάφραση που έκανε ο Κοσμάς Πολίτης γι' αυτό το σπουδαίο έργο της Παγκόσμιας Λογοτεχνίας - και θα διαπιστώσετε πως ο συγγραφέας δεν θα σας μεταφέρει απλώς στα ρημαγμένα χωράφια: Θα σας κάνει να νιώσετε την πνιγηρή σκόνη να βουλώνει τη μύτη σας και να τσούζει τα μάτια σας, κι ακόμη περισσότερο, να αισθανθείτε την απελπισία των δύστυχων ανθρώπων μαζί όμως, με το ακατάλυτο πείσμα τους για την επιδίωξη μιας καλύτερης ζωής.



 §§§



Στο ίδιο μήκος κύματος με την Dust Bowl literature συντονίστηκε η φωτογραφία, με τα εξαιρετικά δείγματα της τέχνης της Dorothea Lange που κατέγραψε τα βάσανα των εσωτερικών μεταναστών κατά τη μετακίνησή τους στην Καλιφόρνια, που φάνταζε - εν μέσω της λαίλαπας που προκάλεσε ο συνδυασμός της οικονομικής κρίσης με την περιβαλλοντική, ως η Γη της Επαγγελίας.

Εγκαταλελειμένη αγροικία εξαιτίας της κάλυψης του εδάφους με τη σκόνη που προκάλεσε η διάβρωση. (Φωτογραφία Dorothea Lange)

H γνωστότερη φωτογραφία της Dorothea Lange. Το πρόσωπο της εσωτερικής μετανάστριας στο οποίο αποτυπώνεται η αγωνία για το άδηλο μέλλον της οικογένειάς της. 

Αδέκαρη. Με το μωρό άρρωστο και το φορτηγάκι χαλασμένο (Φωτογραφία Dorothea Lange)


Ακολούθησε όμως και η μουσική με χαρακτηριστικότερο δείγμα τη σειρά τραγουδιών του Γούντυ Γκάθρυ: Dust Bowl Ballads, που συνέγραψε ταξιδεύοντας κι ο ίδιος στον αυτοκινητρόδρομο 66, προς αναζήτηση καλύτερης τύχης.  Στους στίχους του τραγουδιού του:  The Great Dust Storm, περιέγραψε με ακρίβεια το σύνθετο μετεωρολογικό φαινόμενο.



Η καταιγίδα ξεκίνησε με τη δύση του ηλίου, και κράτησε όλη νύχτα.

Όταν κοιτάξαμε έξω το πρωί, αντικρίσαμε ένα τρομερό θέαμα:

Είδαμε έξω από το παράθυρό μας, στα χωράφια που φύτρωναν τα στάρια, 

έναν κυματιστό ωκεανό, από σκόνη που είχε φέρει ο άνεμος.

Κάλυψε τους φράχτες μας, κάλυψε τους αχυρώνες μας,

κάλυψε τα τρακτέρ μας, αυτή η άγρια σκονισμένη καταιγίδα.

Φορτώσαμε τα σαράβαλά μας και στοιβάξαμε σε αυτά τις οικογένειές μας.

Τρανταχτήκαμε γερά σε αυτόν τον αυτοκινητόδρομο που μας πήρε για να μη μας φέρει πίσω, ποτέ ξανά.

Μ. Καραγάτσης

Είπαμε όμως και για τον Μ. Καραγάτση και την εμπλοκή του στην περιγραφή ενός  φανταστικού κλιματολογικού - περιβαλλοντικού  προβλήματος το οποίο περιγράφει στη νουβέλα του: Το χαμένο νησί (1943). Η εμπλοκή αυτή, υπέπεσε στην αντίληψή μου, από μια δημοσίευση του Σάκη Κουρουζίδη (αφυπηρετήσαντος σεισμολόγου του Γεωδυναμικού Ινστιτούτου του Αστεροσκοπείου Αθηνών και διευθυντή της Ευωνύμου Οικολογικής Βιβλιοθήκης) την οποία σας μεταφέρω αυτούσια:



 Κλιματική αλλαγή στην ελληνική λογοτεχνία... (του Σάκη Κουρουζίδη)

Τα περίεργα μετεωρολογικά φαινόμενα στο παρελθόν συνδέθηκαν με δεισιδαιμονίες, με θεϊκές εκρήξεις ή διαμόρφωσαν μια λαϊκή/πρακτική μετεωρολογία για την πρόβλεψη του καιρού.

Η σύγχρονη κλιματική αλλαγή, ως μείζον οικουμενικό πρόβλημα,  θα βρίσκεται διαρκώς στην επικαιρότητα, πλέον. 

Πριν από λίγα χρόνια διάβασα Το χαμένο νησί, (Φανταστική νουβέλα) του Μ. Καραγάτση. 

Ο Μ. Καραγάτσης, το έγραψε το 1943. 

Το κείμενο που ακολουθεί το είχα ανεβάσει πριν από 4 χρόνια.

"Μία κλιματολογική ανωμαλία! Μία μετεωρολογική επανάστασις" -εντοπίστηκε από το 1943!

Το χαμένο νησί 
Ο κεντρικός ήρωας της ιστορίας ναυαγεί έξω από την Τήλο. Ο καιρός είναι πολύ κακός και περιμένει να γαληνέψει για να φύγει. Ο καιρός όμως δεν βελτιώνεται, οι προμήθειες του νησιού εξαντλούνται και καράβια με προμήθειες δεν έρχονται. Το μοναδικό καράβι που είναι δεμένο στο νησί αποπειράται, παρά τον καιρό, να μεταβεί στο κοντινότερο νησί για προμήθειες, αλλά αναγκάζεται να επιστρέψει στα μισά της διαδρομής. Λίγο μετά την επιστροφή του καταστρέφεται από φωτιά. Ο καιρός αρχίζει να βελτιώνεται αλλά...

Καθώς τα μυστήρια είναι πολλά (απρόσμενα μεγάλη διάρκεια κακοκαιρίας, κανένα καράβι δεν ήρθε προς το νησί παρά τη βελτίωση του καιρού, η μυστηριώδης καταστροφή του μοναδικού καραβιού που βρισκόταν στο νησί αλλά και η απρόσμενα μεγάλη θερμοκρασία για την εποχή, μετά την κακοκαιρία), συγκαλείται "Συνέδριο των γνωστικών" του νησιού για να εξετάσουν την κατάσταση. 

Από τα "πρακτικά" του συνεδρίου:

- Βελιός (ο καπετάνιος του μοναδικού καραβιού, "το γολετί"): Οχτώ ώρες στον πηγαιμό όρτσα, δεκάξη ώρες στον ερχομό πρίμα... (σσ. συνήθως ο χρόνος της επιστροφής ήταν ο μισός του χρόνου μετάβασης, ενώ τώρα έκανε διπλάσιο χρόνο για την επιστροφή).

- Εγώ (κεντρικός ήρωας της ιστορίας, καπετάνιος με διεθνή εμπειρία): Μα, αν γίνηκε έτσι το πράμα -κ' έχω κάθε λόγο να πιστεύω στα λεγόμενα του καπετάν Βελιού- τότε πρέπει να το εξηγήσουμε με τα ρέματα... Η κλιματική αυτή επανάσταση, που ποιος ξέρει σε τι μετεωρολογικά φαινόμενα χρωστιέται, διόλου απίθανο να δημιούργησε ένα δυνατό θαλάσσιο ρέμα με βορειοδυτική κατεύθυνση, που να παρέσυρε γοργά το γολετί στον πηγαιμό, και να το τραβέρσωσε στο γυρισμό...

- Ρηνοδίκης (όλο χαρά): Μάλιστα, αυτό είναι! Τα ρεύματα! Τα θαλάσσια ρεύματα! Επιτέλους! Πώς φαίνεται ο μορφωμένος άνθρωπος, ο επί επιστημονικών βάσεων λογικώς συγκροτημένος νους! [...] Τοιουτοτρόπως πολλά εκ των ανεξηγήτων ερμηνεύονται! Μία κλιματολογική ανωμαλία! Μία μετεωρολογική επανάστασις, άγνωστον εις ποίους φυσικούς λόγους οφειλομένη! Αυτό είναι! Αυτό!

- Αστυνόμος: Σύμφωνοι! Τα καράβια όμως γιατί δεν έρχονται;

- Ρηνοδίκης: Πώς θέλετε να το γνωρίζω; Εδώ ευρισκόμεθα εις μίαν μετεωρολογικήν επανάστασιν! Τις με διαβεβαιοί ότι εις τας πέριξ της Τήλου θαλάσσας δεν επικρατεί σφοδροτάτη κακοκαιρία εμποδίζουσα τον απόπλουν των πλοίων; Τις;  

Και η κλιματική αλλαγή, ελληνική ανακάλυψη -να τα λέμε όλα!

(Ο Μ. Καραγάτσης, πέρα από την ..."προφητική ανακάλυψη", ανήκει, πιστεύω, στους μεγάλους της ελληνικής λογοτεχνίας!)