Th. Dobzhansky

Το 1947, ο Theodosius Dobzhansky είχε δημοσιεύσει ένα άρθρο στο περιοδικό Journal of Heredity, με το οποίο ενημέρωνε τη διεθνή επιστημονική κοινότητα για τις διώξεις που είχαν υποστεί οι Ρώσοι γενετιστές κατά τη διάρκεια της περιόδου του λυσενκοϊσμού, στο οποίο ταυτόχρονα διετύπωνε τους φόβους του, για την τύχη τού Nikolai Vavilov, ο οποίος είχε κυριολεκτικά εξαφανιστεί από το επιστημονικό προσκήνιο. Οι φόβοι αυτοί επαληθεύτηκαν, αρκετά αργότερα, όταν η ιστορική έρευνα διεπίστωσε ότι ο σημαντικός Ρώσος γενετιστής, είχε πέσει θύμα των διώξεων του σταλινικού καθεστώτος. Δημοσιεύουμε το άρθρο αυτό, καθώς πέρα από την ιστορική σημασία του αποτελεί μια δραματική έκκληση για την υπεράσπιση της ανεξαρτησίας της επιστήμης. 





N. I. VAVILOV, A MARTYR OF GENETICS
1887—1942
TH . DOBZHANSKY Columbia University
Journal of Heredity (1-8-1947)

Οι βιολόγοι σε όλον τον κόσμο για μια σχεδόν δεκαετία ανησυχούν για την τύχη του N. I. Vavilov, του διαπρεπέστερου ίσως Ρώσου γενετιστή. Το εύρος της τραγωδίας του ανθρώπου αυτού έγινε γνωστό μόλις πρόσφατα. Είναι πια καθαρό πως η γενετική οφείλει να αποδώσει φόρο τιμής στη μνήμη του, όχι μόνο διότι η έρευνα και η εργασία του στην οργάνωση και καθοδήγηση της έρευνας ήσαν εξαιρετικές, αλλά και διότι υπέστη μαρτύρια, χάριν της επιστήμης της Γενετικής.  
Στους καιρούς μας, το να είσαι επιστήμονας δεν θεωρείται συνήθως ως ένα επικίνδυνο επάγγελμα, αλλά περισσότερο μια δραστηριότητα που εξασφαλίζει κάποιου είδους ασφάλεια και τις μικρές ανέσεις μιας ζωής της μεσαίας τάξης. Δεν συνέβη αυτό με τον Vavilov. Αγνόησε τις προσωπικές ανέσεις και αφιέρωσε τον εαυτό του στο έργο του. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του έπρεπε να υποφέρει από την αγωνία του να βλέπει τα αποτελέσματα των προσπαθειών του από ανικάνους. Συνάντησε τον θάνατο στις ψυχρές και εχθρικές ακτές της Ανατολικής Σιβηρίας.

Nikolai Vavilov

Ο Ν. Ι. Vavilov γεννήθηκε το 1887 και ήταν γιος ενός πλούσιου εμπόρου. Προερχόταν από την παράδοξη τάξη των επιφανών εμπόρων της παλαιάς Ρωσίας η οποία για αιώνες έτεινε να αποτελεί μια κλειστή κάστα που εξειδικευόταν στην αποκόμιση κέρδους, αλλά δεν ήταν γνωστή για τα πνευματικά επιτεύγματά της. Ωστόσο στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου, από την τάξη αυτή εντελώς ξαφνικά ξεπήδησε μια γενιά ηγετών σε όλα τα πεδία της διανοητικής προσπάθειας. Μεταξύ αυτών ήταν ο Ν. Ι. Vavilov και ο αδελφός του, ο φυσικός Sergei, νυν πρόεδρος της Ακαδημίας Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ. Ο νεαρός Vavilov είχε τη δυνατότητα να λάβει την καλύτερη εκπαίδευση που τα χρήματα μπορούν να εξασφαλίσουν. Ο Nikolai διάλεξε τη βιολογία και τη γεωργία, ως ειδικότητά του. Απεφοίτησε από τη Γεωργική Ακαδημία του Petrovsko-Razumovskoe (κοντά στη Μόσχα), και αμέσως μετά στάλθηκε στο Cambridge στην Αγγλία, για να συνεχίσει τις σπουδές και την έρευνά του.  Εκεί έγινε μαθητής και στενός φίλος του William Bateson και μέλος της ομάδας των πρωτοπόρων γενετιστών, εκείνης της εποχής. Το 1913-1914 εργάστηκε στο Φυτοκομικό Ινστιτούτο John Innes, που είχε ιδρύσει ο Bateson. 
Ακόμη και πριν τη μετάβασή του στην Αγγλία ο Vavilov είχε αρχίσει να μελετά την ανοσία των δημητριακών σε μύκητες και δημοσίευσε αρκετές εργασίες σε αυτό το θεωρητικά ενδιαφέρον και πρακτικά σημαντικό αντικείμενο (1913). Στη συνέχεια προχώρησε στη διερεύνηση της γενετικής βάσης της ανοσίας και την περιέγραψε με μεντελικούς όρους. Μετά την επιστροφή του στη Ρωσία και ενώ είχε αρχίσει ο Α΄Παγκόσμιος Πόλεμος ο Vavilov ξεκίνησε το σπουδαίο έργο του για την προέλευση των καλλιεργούμενων φυτών. Αυτή η μνημειώδης μελέτη-αναμφισβήτητα η σημαντικότερη συνεισφορά του Vavilov  στην έρευνα-δημοσιεύθηκε το 1926 σε ένα βιβλίο που παραμένει κλασικό, δηλαδή τα "Κέντρα Προέλευσης των Καλλιεργούμενων φυτών". Εδώ ο Vavilov παρέθεσε μια σύνθεση του όγκου των πληροφοριών που είχαν συσσωρευτεί στη βοτανική βιβλιογραφία από την εποχή του de Candolle και ανέπτυξε τη δική του θεωρία των κύριων κέντρων προέλευσης και συγκέντρωσης της γενετικής ποικιλότητας των καλλιεργούμενων φυτικών ειδών. Αυτή η εργασία του, τού απεκόμισε διεθνή αναγνώριση και έπαινο. Η άλλη σημαντική θεωρία του "Ο νόμος των Ομολόγων Σειρών στην Ποικιλότητα" (1920, 1922, 1935) αποτελεί μια εμπειρική γενίκευση η οποία υποστηρίζει πως τα συγγενικά βιολογικά είδη τείνουν να παραλληλίζονται το ένα ως προς το άλλο στη γενετική ποικιλότητα.

Οργάνωση της Σοβιετικής Γενετικής

Η Ρωσική επανάσταση άνοιξε ένα απεριόριστο πεδίο εφαρμογής της ενεργητικότητας του Vavilov. Μετά από ένα χρονικό διάστημα παραμονής του ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Saratov (1917-1920) τοποθετήθηκε ως υπεύθυνος του Γραφείου Βοτανικής του Petrograd (1920). Μέσα σε λίγα χρόνια, κατέστησε αυτό του ασήμαντου κύρους γραφείο του παλαιού Υπουργείου, σε ένα από τα μεγαλύτερα και πλέον δραστήρια ινστιτούτο γεωργικής έρευνας, διεθνώς. Δεν περιορίστηκε μόνο στην αξιοθαύμαστη προσπάθεια οργάνωσης του ινστιτούτου, αλλά ταξίδεψε σε όλην την Ευρώπη και τις Η.Π.Α. προκειμένου να οικοδομήσει σχέσεις με επιστήμονες, απ' όλον τον κόσμο. Ακόμη πιο σημαντικό, επιστρέφοντας στη Ρωσία, έφερνε μαζί του μια ολόκληρη βιβλιοθήκη επιστημονικής βιβλιογραφίας, η πρόσβαση στην οποία είχε διακοπεί λόγω του πολέμου και είχε αποκλειστεί, από την επανάσταση. Ενεργοί βιολόγοι απ' όλην τη Ρωσία συνέρρεαν στη βιβλιοθήκη του νέου ινστιτούτου, για να γνωρίσουν τις προόδους της παγκόσμιας επιστήμης. Όχι λίγοι από αυτούς, τελικώς εντάχθηκαν στο ταχέως αναπτυσσόμενο δίκτυο συνεργατών του Vavilov. Άλλοι προσανατολίστηκαν προς νέα αντικείμενα έρευνας που ενσωματώθηκαν στην εργασία του ομίλου που είχε συστήσει ο Vavilov. Ακόμη, άλλοι επιστρέφοντας στα εργαστήριά τους έφεραν μαζί τους την έμπνευση και τον ενθουσιασμό που επικρατούσε στον κύκλο του Vavilov.
Σε λίγα χρόνια το Πανενωσιακό Ινστιτούτο Εφαρμοσμένης Γενετικής και Νέων Καλλιεργειών, όπως τώρα αποκαλείται το Γραφείο, έγινε το κέντρο μιας ομοσπονδίας γεωργικών ερευνητικών ινστιτούτων που ήταν διάσπαρτα σε όλην την Ε.Σ.Σ.Δ., από τον πολικό κύκλο, ως τις υποτροπικές περιοχές του Καυκάσου και του Τουρκεστάν. Το συνολικό προσωπικό αυτών των ινστιτούτων το 1934 ανερχόταν στα 20.000 άτομα.
Παρά το τεράστιο βάρος των διοικητικών ευθυνών, ο Vavilov κατόρθωσε να παραμείνει ο de facto ηγέτης της επιστημονικής έρευνας, όπως και ο πρόεδρος αυτού του άνευ προηγουμένου ερευνητικού οργανισμού, που άλλαξε για μια ακόμη φορά την ονομασία του σε Πανενωσιακή Ακαδημία Γεωργικών Επιστημών Λένιν. Η προφανώς απεριόριστη ενέργειά του και ζωτικότητά του αρκούσαν, τόσο για την εκπλήρωση των διοικητικών καθηκόντων του, όσο και για τη δημιουργική έρευνα. Για το έργο του αυτό έτυχε γενικής αναγνώρισης. Κατέστη μέλος της Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής (κάτι που αντιστοιχεί, περίπου, στην Αμερικανική Γερουσία) και ήταν ένα από τα ελάχιστα μέλη αυτού του σώματος που δεν ήταν κομμουνιστές. Το 1929 εξελέγη μέλος της Ακαδημίας Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ. και το 1931 πρόεδρος της Πανενωσιακής Γεωγραφικής Εταιρείας και διευθυντής του Ινστιτούτου Γενετικής της Ακαδημίας.

Παγκόσμιος ταξιδευτής

Τα πρακτικά προβλήματα της βελτίωσης της γεωργίας στην Ε.Σ.Σ.Δ. προσεγγίστηκαν από τον Vavilov με το δικό του χαρακτηριστικό σαρωτικό εύρος και όραμα. Αντιλήφθηκε πως οι οι νέες και βελτιωμένες ποικιλίες των οικονομικού ενδιαφέροντος φυτών, μπορούσαν να προκύψουν μόνο από τον συνδυασμό αξιόλογων γονιδίων. Τέτοια γονίδια μπορούν να βρεθούν διάσπαρτα στις υπάρχουσες ποικιλίες, τόσο τις "καθαρόαιμες", όσο και στις πρωτόγονες που υπάρχουν σε όλον τον κόσμο, και ιδιαίτερα στα "Κέντρα Προέλευσης". Έχοντας ασχοληθεί επιστημονικά με τις διασταυρώσεις φυτών, κατάλαβε πως πρώτα έπρεπε να απογράψει τις διαθέσιμες πηγές των γενετικών πρώτων ύλων, που θα ήταν χρήσιμες στο έργο του. Μια τέτοια παγκόσμια απογραφή θα ήταν πέραν των δυνατοτήτων ενός μεμονωμένου επιστήμονα ή μιας μικρής ομάδας επιστημόνων. Αλλά ο Vavilov θεωρούσε, πως ένα ίδρυμα όπως αυτό που είχε στήσει και υποστηριζόταν από τους πόρους ενός σοσιαλιστικού κράτους, θα μπορούσε να αναλάβει το ιστορικό αυτό έργο. Ως εκ τούτου ο Vavilov και οι συνεργάτες του ταξίδευαν και συνέλεγαν επιστημονικό υλικό από 60 περίπου χώρες του κόσμου. Η επιστημονική και πρακτική αξία των συλλογών που συγκεντρώθηκαν στο ινστιτούτο που διηύθυνε ο Vavilov ήταν ανεκτίμητη.
Ο Vavilov από μόνος του ήταν πιθανότατα ο πιο ταξιδεμένος βιολόγος της εποχής μας. Επισκέφθηκε τις Η.Π.Α. και τη Δυτική Ευρώπη πολλές φορές και ήταν γνωστός και αγαπητός από τους περισσότερους σύγχρονούς του γενετιστές και βοτανολόγους. Ήταν όμως, εξίσου, ένας εξερευνητής που δεν δίσταζε να εισδύει, με μια μέτρια για να μην πω πενιχρή οικονομική στήριξη, σε περιοχές απομονωμένες από το κύριο οδικό δίκτυο. Τόσο νωρίς, όσο το 1916 είχε εξερευνήσει την Περσία, την Τουρκομανία και την Μπουχάρα. Το 1920-1923 επισκέφθηκε διάφορα τμήματα της Μέσης Ασίας, συμπεριλαμβανομένου του Τατζικιστάν και του Παμίρ. Το 1924 πραγματοποίησε ένα μακρύ και επίπονο ταξίδι στο Αφγανιστάν. Το 1925 μετέβη στην Χίβα. Το 1927 μελέτησε την περιοχή της Μεσογείου, από την Πορτογαλία και το Μαρόκο, ως τη Συρία και την Υπεριορδανία και μετείχε σε μια εξερευνητική αποστολή στην Αιθιοπία και στη Σομαλιλάνδη. Το 1929 επισκέφθηκε το Κινεζικό Τουρκεστάν (κοιλάδα Tarim). Τελικώς το 1930 και μεταξύ των ετών 1932-1933 ταξίδεψε και έκανε μια ευρεία συλλογή δειγμάτων στο Μεξικό, την Κεντρική και Νότιο Αμερική. Η χώρα που δεν μπόρεσε να επισκεφθεί, παρά τη σφοδρή επιθυμία του να το πράξει ήταν η Ινδία, επειδή η κυβέρνησή της ήταν ακλόνητη να του το επιτρέψει. Ο καθηγητής H. J. Muller με πληροφόρησε, ότι από μια τραγική ειρωνεία ο Vavilov, τελικώς προσεκλήθη να επισκεφθεί την Ινδία το φθινόπωρο ή τον χειμώνα του 1937. Αλλά όταν επιτέλους του δόθηκε αυτή η ευκαιρία, δεν του το επέτρεψε η δική του κυβέρνηση, δηλαδή της Ε.Σ.Σ.Δ. Τα αποτελέσματα αυτής της δραστηριότητας μπορούν να συναχθούν από το γεγονός, πως περισσότερα από 25.000 δείγματα, σιταριού μόνο, συλλέχθηκαν και καλλιεργήθηκαν σε πειραματικές καλλιέργειες που ήταν διάσπαρτες σε διάφορες περιοχές της Ε.Σ.Σ.Δ.

Αφοσίωση στην επιστήμη

Ο Vavilov ήταν πρώτα και κύρια άνθρωπος της δράσης. Η ενεργητικότητά του, η αποφασιστικότητά του, καθώς και η εργασιακή ικανότητά του ήταν εντυπωσιακές. Ήταν πράγματι ικανός να κοιμάται 4 με 6 ώρες την ημέρα, χωρίς να εκδηλώνει καμιά επιθυμία για ξεκούραση ή αναψυχή. Δεν είναι περίεργο λοιπόν που οι συνεργάτες του, δεν θεωρούσαν προνόμιο να ταξιδέψουν ή να ζήσουν μαζί του για πολλές συνεχείς ημέρες. Οι ανέσεις και οι ευκολίες μετρούσαν ελάχιστα για τον Vavilov. Τη δεκαετία του 1920, που ήταν ένας από τους επιστήμονες με τη μεγαλύτερη επιρροή στην Ε.Σ.Σ.Δ. ζούσε στο γραφείο του στο Ινστιτούτο Εφαρμοσμένης Βοτανικής, χρησιμοποιώντας ως κρεβάτι του, έναν παλιό δερμάτινο καναπέ. Τα γεύματά του τα ετοίμαζε η σύζυγος του επιστάτη του, που δεν διακρινόταν για τη μαγειρική της τέχνη. Όταν παντρεύτηκε τη συνεργάτιδά του Ε. Ι. Barulina η νέα κυρία Vavilov ανεκάλυψε ότι τα έξοδα του νοικοκυριού έπρεπε να καλύπτονται, για τους πρώτους κυρίως μήνες, από τον δικό της μισθό. Ο πολύ μεγαλύτερος δικός του μισθός διατίθετο στην οικονομική βοήθεια, κάθε λογής ανθρώπων, πολλούς από τους οποίους γνώριζε ελάχιστα.
Παρά το γεγονός ότι ήταν υποχρεωμένος να κάνει τη ζωή ενός πολυάσχολου στελέχους, ούτε εγκατέλειψε τη δική του δημιουργική έρευνα, ούτε καταδέχτηκε να την κάνουν, στο όνομά του, οι βοηθοί του. Επιπλέον, έβρισκε χρόνο να διαβάζει την τρέχουσα επιστημονική βιβλιογραφία για τις σύγχρονες προόδους της Γενετικής και της γεωργικής έρευνας, κάτι που ελάχιστοι επιστήμονες επιφορτισμένοι με διοικητικά καθήκοντα, καταφέρνουν να κάνουν. Απολάμβανε πάντα να συζητά τα τρέχοντα προβλήματα της έρευνας με άλλους επιστήμονες, ακόμη και με τους αρχαρίους. Αλλά για να είχε κανείς το προνόμιο να μετέχει σε μια τέτοια συζήτηση, έπρεπε να δεχτεί ένα ραντεβού, σε τελείως ανορθόδοξη ώρα. Ο Vavilov δεν είχε ούτε κατ' ελάχιστον την αυτεπίγνωση εκκεντρικότητας που συνοδεύει έναν εξέχοντα άνθρωπο, και ο τρόπος που απευθυνόταν στους ίσους με αυτόν, αλλά και στους νεότερους, ήταν εξίσου άμεσος, πρόσχαρος και ειλικρινής.
Για τον Vavilov, όλα τα αξιόλογα επιστημονικά προβλήματα αφορούσαν στην ευημερία ολόκληρου του κόσμου, συνεπώς όλος ο κόσμος έπρεπε να συμβάλλει στη λύση τους. Σχεδόν όλες οι δημοσιεύσεις που γράφηκαν από την πένα του, επαληθεύουν αυτό το πραγματικά κοσμοπολίτικο πνεύμα του συντάκτη τους. Γοητευόταν από τις μεγάλες κλίμακες και από τις παγκόσμιες συνέπειες των ιδεών του. Σύμφωνα με τα  λόγια ενός φίλου του, ένα θεμελιώδες χαρακτηριστικό του Vavilov ήταν ότι απεχθανόταν τις ποσότητες που ήσαν μικρότερες του εκατομμυρίου... Επίσης ο Vavilov ήταν ένας ένθερμος Ρώσος πατριώτης. Εκτός Ρωσίας θεωρείτο κομμουνιστής, κάτι που δεν ήταν. Είχε όμως υποδεχτεί ολόψυχα την επανάσταση, επειδή πίστευε πως άνοιγε ευρύτερες προοπτικές για την ανάπτυξη της χώρας και του Ρωσικού λαού, που δεν θα είχαν υπάρξει αλλιώς. Τον Οκτώβριο του 1930 σε μια επίσκεψη στο Εθνικό Πάρκο Sequoia, παρουσία του συντάκτη αυτού του άρθρου (και απουσία οποιουδήποτε άλλου) είχε δηλώσει με μεγάλη έμφαση πως κατά την άποψή του, οι δυνατότητες προσφοράς στην ανθρωπότητα που υπήρχαν στην Ε.Σ.Σ.Δ. ήταν τόσο μεγάλες και συναρπαστικές, ώστε για χάρη τους, να μάθει κανείς να παραβλέπει τις σκληρότητες του καθεστώτος. Ισχυρίστηκε επίσης, ότι πουθενά σε ολόκληρο τον κόσμο, το έργο των επιστημόνων δεν εκτιμάται, όσο στην Ε.Σ.Σ.Δ.

Η διαμάχη με τον Lysenko

Τo 1929 διεξήχθη, υπό την προεδρία του Vavilov, στο Λένινγκραντ ένα συνέδριο Γενετικής, Φυτοκομίας και Ζωοκομίας στο οποίο μετείχαν 1.400 σύνεδροι. Μεταξύ των 348 εργασιών που υποβλήθηκαν, υπήρχε και μια αρκετά ενδιαφέρουσα, αλλά οπωσδήποτε όχι πρωτοποριακή, με θέμα τη φυσιολογία των δημητριακών, την οποία υπέβαλε, ένας κάποιος Τ. D. Lysenko. Μερικά χρόνια αργότερα το όνομα του Lysenko έμελλε να γίνει γνωστό, όχι μόνο μεταξύ των βιολόγων αλλά και στο αναγνωστικό κοινό των εφημερίδων της Ε.Σ.Σ.Δ. Χαιρετιζόταν, ως ο επιστήμονας που επινόησε την εαρινοποίηση, μια διαδικασία με την οποία τα χειμερινά δημητριακά μπορούσαν να επηρεαστούν, ώστε να παράγουν συγκομιδές, αν σπαρθούν την άνοιξη. Το φαινόμενο της εαρινοποίησης είχε ανακαλυφθεί πολλά χρόνια στις Ηνωμένες Πολιτείες, πολύ πριν ο Lysenko το ονοματίσει. Αλλά ο Lysenko απεδείχθη αριστοτέχνης του χειρισμού της σύγχρονης δημοσιότητας. Ισχυρίστηκε, ή ισχυρίστηκαν προς όφελός του, πως η εαρινοποίηση εγκαινίαζε μια νέα εποχή στη Σοβιετική γεωργία, επιτρέποντας την καλλιέργεια σιτηρών, πολύ βοριότερα, απ΄ότι ήταν δυνατόν κατά το παρελθόν. Το ρεύμα της εαρινοποίησης ήταν δημοφιλές πριν 10 με 15 χρόνια. Είναι όμως αξιοσημείωτο, πως ελάχιστες αποδείξεις υπάρχουν για την επιτυχία της πρακτικής εφαρμογής της, είτε στην Ε.Σ.Σ.Δ., είτε οπουδήποτε αλλού στον κόσμο.
Ο Vavilov χαιρέτισε το ντεμπούτο του Lysenko και αν και οι δημοσιευμένοι έπαινοι που του έπλεξε δεν ήταν τόσο εγκάρδιοι, προέτρεψε τα εργαστήρια να δοκιμάσουν τις ιδέες του Lysenko. Οι βλέψεις όμως του Lysenko, ήταν πολύ μεγαλύτερες. Κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1930 συμμάχησε με τον Ι.Ι. Present. O Present δεν ήταν βιολόγος, ούτε γεωπόνος, αλλά ειδικός στη φιλοσοφία του διαλεκτικού υλισμού. Ήταν επίσης ένας ιδιαιτέρως αποτελεσματικός ομιλητής και συγγραφέας πολεμικής ρητορικής και διέθετε μια πολιτιστική φινέτσα, που καταφανώς έλειπε από τον Lysenko. To 1935 και 1936 οι Lysenko, Present και οι οπαδοί τους χτύπησαν. Με έναν ποταμό άρθρων σε περιοδικά, εφημερίδες και ομιλιών, δήλωσαν πως η γενετική είναι ασύμβατη με τον διαλεκτικό υλισμό και τον Δαρβινισμό, που θεωρούσαν ότι είχε μολυνθεί από τον φασισμό και τις ρατσιστικές θεωρίες των Ναζί.  Υποστήριξαν επίσης, πως η εργασία του Vavilov για τη βελτίωση των ζώων και των φυτών, που βασιζόταν στις αρχές της γενετικής, είχε προκαλέσει ασυγχώρητες καθυστερήσεις στην επιτυχή έκβαση αυτών των βελτιώσεων. (Κατά την άποψή τους) πολύ θεαματικότερα και οπωσδήποτε ταχύτερα αποτελέσματα θα προέκυπταν, μόνον αν η κακοδιαχείριση του Vavilov και η ύποπτη "Μεντελική-Μοργκανική" γενετική, αντικαθίσταντο από την πατριωτική ηγεσία του Lysenko και την ακατάλυτη διαλεκτικο-δαρβινική προσέγγιση. 
Το 1935 η απόδοση ευθυνών για την καθυστέρηση της γεωργικής παραγωγής της Ε.Σ.Σ.Δ. ήταν μια θανάσιμη κατηγορία. Για να εξεταστούν αυτές οι κατηγορίες το 1936 συγκλήθηκε ένα νέο συνέδριο για τη Γενετική και τη Γεωργία, στο οποίο προήδρευε ο Α. Ι. Muralov, ένας κυβερνητικός αξιωματούχος. Η ανάγνωση των δημοσιευμένων πρακτικών αυτού του συνεδρίου είναι οδυνηρή. Ο Lysenko και ο Present είχαν μαζί τους μια καλά οργανωμένη ομάδα οπαδών τους που επευφημούσαν, κολάκευαν και απειλούσαν. Αρκετοί γενετιστές, μεταξύ των οποίων και ο Η. J. Muller, ο Αμερικανός επισκέπτης, προσπαθούσαν ματαίως, να ανακόψουν την παλίρροια κατά της γενετικής. Το πιο αποκαρδιωτικό όμως απ' όλα ήταν το θέαμα αξιόλογων επιστημόνων οι οποίοι απέφευγαν να πάρουν θέση, ή έκαναν ομιχλώδεις ομιλίες στις οποίες εκθείαζαν και τις δύο πλευρές. Ο ίδιος ο Vavilov έκανε δύο ομιλίες για να υπερασπιστεί τη σύγχρονη γενετική και τη γεωργική επιστήμη. Κρίνοντας τις ομιλίες αυτές από τα δημοσιευμένα πρακτικά, από τις ομιλίες αυτές έλειπε η συνήθης αποφασιστικότητα και αισιοδοξία του Vavilov, ίσως διότι διαισθανόταν πως η απόφαση εναντίον του, είχε ήδη ληφθεί. Και πράγματι το συνέδριο του 1936 στράφηκε ολοκληρωτικά κατά του Vavilov, ακριβώς όπως εκείνο του 1929 του είχε αποκομίσει τον μεγαλύτερο θρίαμβό του. 
Αυτή η απόρριψη βάσιμων επιστημονικών αρχών με αποδεδειγμένη πρακτική αξία, προς όφελος μιας δοξασίας που υποστηριζόταν μόνο από μια πανούργα προπαγάνδα και υπέρμετρες υποσχέσεις, φαίνεται εντελώς ακατανόητη. Η υπονόμευση και κατεδάφιση του έργου βελτίωσης των φυτών, που οργανώθηκε τόσο επιτυχώς και σε τόσο μεγάλη κλίμακα  από τον Vavilov, προκάλεσαν, αναμφισβήτητα, οπισθοδρόμηση στην ανάπτυξη της γεωργίας στην Ε.Σ.Σ.Δ. Δεδομένου ότι ακόμη και με την ενεργητικότητα ενός επόμενου Vavilov, μια τέτοια οργάνωση δεν μπορεί να ξαναστηθεί εν μια νυκτί, αυτό το ολέθριο λάθος, έχει ήδη βλάψει και θα συνεχίσει να είναι παραλυτικό για κάποιο χρονικό διάστημα ακόμη.
Ανεξάρτητα από το τι άλλο μπορεί να ειπωθεί για τις προθέσεις αυτών που συγκεντρώθηκαν το 1935 στο συνέδριο γενετικής, επιθυμούσαν-συμπεριλαμβανομένων και των οπαδών του Lysenko- ειλικρινά τη βελτίωση και όχι την επιδείνωση της σοβιετικής γεωργίας. Αυτή η παραδοξότητα μπορεί να γίνει κατανοητή, μόνο σε σχέση με ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ανάπτυξης της βιολογίας και ιδιαιτέρως της εξελικτικής σκέψης, στην Ε.Σ.Σ.Δ.

Γενετική και Μαρξισμός

Μερικά από τα χαρακτηριστικά έχουν αναλυθεί προσφάτως από τους Hudson, Richens και από τον Βeale. Χωρίς να υπεισέλθουμε σε λεπτομέρειες μπορεί να λεχθεί πως οι Lysenko και Present εκμεταλλεύτηκαν-για τους δικούς τους σκοπούς - έναν παλαιό ανταγωνισμό γύρω από τη γενετική που υπήρχε μεταξύ κάποιων βιολόγων, και σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό μεταξύ του γενικού αναγνωστικού κοινού στην Ε.Σ.Σ.Δ. Αυτός ο ανταγωνισμός ξεκίνησε, εξαιτίας μιας ατυχούς παρανοήσεως  των εννοιών και των συνεπειών της γενετικής, από τον Timiriazev, έναν ιδιαιτέρως σεβαστό ηγέτη της διανόησης και από τον Michurin, έναν επιτυχημένο φυτοκόμο. Οι δύο τους θεωρούσαν πως το πρώιμο έργο της γενετικής, και ιδιαιτέρως της σχολής του Bateson, υπονόμευε τη θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου και ότι στην πραγματικότητα ήταν προϊόν μιας "εκκλησιαστικής αντίδρασης"  που στρεφόταν κατά της εξελικτικής βιολογίας. Οι απόψεις των Timiriazev και  Michurin, είχαν-και εξακολουθούν να έχουν μεγάλο βάρος, όχι λόγω του επιστημονικού κύρους τους, αλλά και της πολιτικής υπεροχής που απέκτησαν.
Ο Vavilov και οι άλλοι γενετιστές στην Ε.Σ.Σ.Δ. είχαν βεβαίως επίγνωση αυτού του ανταγωνισμού· ήλπιζαν όμως ότι θα διαλυόταν, καθώς μια καλύτερη κατανόηση θα διαφώτιζε το κοινό. Οι Lysenko και Present  αναμόχλευσαν τον ανταγωνισμό  με μια κόλαση κατηγοριών που αποσκοπούσαν στο να εκτοπιστεί ο Vavilov από το αξίωμά του και να καταλάβουν την ηγεσία για τον εαυτό τους. Οι καταγγελίας για παραμέληση της πρακτικής εργασίας συνδυάστηκαν με κατηγορητήριο για αιρετική στάση, κατά παραδεδεγμένων φιλοσοφικών αρχών.
Σε οποιαδήποτε επιστημονική κοινότητα δεν λείπουν οι άνθρωποι που προσπαθούν να οικοδομήσουν τη δική τους φήμη, περισσότερο ασκώντας κριτική στο έργο άλλων, παρά παράγοντας δικές τους πρωτότυπες ιδέες και έργο. Μετά τη σύνοδο της Γενετικής στη Μόσχα του 1936, δόθηκε το πράσινο φως για ένα κυνήγι σφαλμάτων στην έρευνα και στην οργανωτική δραστηριότητα του Vavilov.  Δεκάδες άγνωστοι, μέχρι τούδε, συγγραφείς ανεκάλυπταν ξαφνικά, πως οι θεωρίες των Κέντρων Προέλευσης και των Ομόλογων Σειρών στις Ποικιλίες, ήταν εντελώς αβάσιμες. Το χειρότερο δε απ' όλα ήταν ότι (σύμφωνα με τους κατηγόρους του), εξαιτίας των θεωριών αυτών, ο Vavilov oδηγήθηκε να οργανώνει εξερευνητικές αποστολές σε διάφορες χώρες, αντί να επικεντρώνεται στη μελέτη των τοπικών ποικιλιών στην Ε.Σ.Σ.Δ. κάτι δηλαδή που θα οδηγούσε σε περισσότερο πρακτικά αποτελέσματα. Ο Vavilov κατηγορήθηκε επίσης, ότι ήταν υπαίτιος για την στροφή των καλλιεργητών από τη μέθοδο των βλαστικών υβριδισμών, που προτεινόταν από τους Michurin και Lysenko, στον αναπαραγωγικό υβριδισμό. Ο Vavilov έφτασε να ακούσει και από κάποιον Ι. Μ. Polianov να του λέει απαξιωτικά: "Δεν είναι απαραίτητο να υποκλίνεστε τόσο δουλικά μπροστά από την ξένη επιστήμη". Και πράγματι μερικοί φυτοκόμοι, έσπευσαν να στραφούν από τον αναπαραγωγικό στον βλαστικό υβριδισμό.
Η χειρότερη όμως κατηγορία, κατηγορία που διέβαλε όλην του την έρευνα και τα πρακτικά αποτελέσματά της, ήταν ότι είχε διαπράξει το αμάρτημα της απομάκρυνσης από τον κανονικό δαρβινισμό (όπως παραδόθηκε από τον Δαρβίνο, δια των χειρών των Michurin, Lysenko) προσκολλώμενος στη Μενδελικο-μοργκανική αίρεση. Αυτή η θεώρηση του Δαρβίνου, ως αναμφισβήτητης αρχής που αντιτίθεται στη γενετική, ήταν ένα από τα πλέον περίεργα κεφάλαια στην απίστευτη ιστορία της ανόδου του Lysenko στην εξουσία. Το γεγονός ότι η γενετική είναι το θεμέλιο του σύγχρονου δαρβινισμού, είναι μια αλήθεια που αποδείχτηκε πως δεν αποτελούσε εμπόδιο στην εκστρατεία των Lysenko-Present.

Πτώση και εξορία

Τον Αύγουστο του 1939 πραγματοποιήθηκε στο Εδιμβούργο της Σκωτίας το 7ο Συνέδριο Γενετικής. Στο συνέδριο αυτό είχε προσκληθεί ο Vavilov, ως πρόεδρος, λαμβάνοντας έτσι την υψηλότερη τιμή που θα μπορούσε να του απονείμει η ομοφωνία των γενετιστών, όλου του κόσμου. Ο Vavilov απεδέχθη την πρόσκληση. Ένα μήνα όμως πριν αρχίσουν οι εργασίες του συνεδρίου, με μια επιστολή που υπογραφόταν από τον ίδιο, ενημέρωνε τους συνέδρους πως: "Οι σοβιετικοί γενετιστές, φυτοκόμοι και ζωοκόμοι, δεν θεωρούν πιθανό να μετάσχουν στο συνέδριο, επειδή γίνεται εκτός Ε.Σ.Σ.Δ." Ελάχιστοι, αν υπήρχε κανένας, από τους συνέδρους είχαν την ψευδαίσθηση πως ο Vavilov υπέγραψε με δική του βούληση την επιστολή.
Τα πράγματα οδηγούνταν ταχέως προς την τελική έκβασή τους. Τον Οκτώβριο του 1939 διεξήχθη στη Μόσχα, μια διάσκεψη "Για τη γενετική και την Επιλογή" στην οποία τα ζητήματα που είχαν συζητηθεί στο συνέδριο του 1936, τέθηκαν εκ νέου. Στη διάσκεψη αυτή, οι Lysenko, Present και άλλοι, επέκτειναν τους ισχυρισμούς τους, επικαλούμενοι τη θεωρητική ευρωστία και πρακτική αποτελεσματικότητα του "Δαρβινισμού" τους. Ο Vavilov διακοπτόταν και αποδοκιμαζόταν από το κοινό, δίνοντας την, ίσως, λιγότερο μαχητική ομιλία του, καθώς η στάση του ήταν σχεδόν, ή εντελώς αμυντική, παρά το ότι επαναδιετύπωσε με θάρρος την ισχύ των βασικών αρχών της γενετικής. Ήταν προφανώς ένας αποκαρδιωμένος άνθρωπος.
Μετά τη διάσκεψη γενετικής του 1939 ένα πέπλο σιωπής περιέβαλε τον Vavilov. O επίλογος μπορεί να ανασυσταθεί μόνο από ανεπίσημες, αποσπασματικές, αλλά εύλογα αξιόπιστες πληροφορίες. Ο Vavilov συνελήφθη πιθανώς το 1940. Κατά το χρονικό διάστημα του χειμώνα 1941-1942 ήταν κρατούμενος στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Saratov (ειρωνικά του Saratov, στο Πανεπιστήμιο του οποίου, είχε αναλάβει το πρώτο αξίωμά του, που του είχε δώσει το νέο επαναστατικό καθεστώς), και από εκεί διεκομίσθη με προορισμό τη Σιβηρία. Προορισμός ήταν το Magadan στη θάλασσα του Okhotsk, πρωτεύουσα μιας περιοχής ορυχείων χρυσού, αλλά ένας τόπος δυσοίωνης φήμης, λόγω του θανατηφόρου κλίματος και πολύ χειρότερα, λόγω του ότι είχε οικοδομηθεί και λειτουργούσε με καταναγκαστική εργασία. Σύμφωνα με κάποιες φήμες στον Vavilov ανατέθηκε η καλλιέργεια λαχανικών που μπορούσαν να ευδοκιμήσουν στο κλίμα του Magadan, αλλά οι πληροφορίες αυτές δεν είναι ασφαλείς. Η πληροφορία  για το θάνατο του Vavilov αναφέρει ότι επήλθε στα τέλη του 1942.*
Καμία αναφορά στο όνομα του Vavilov δεν υπάρχει στη λίστα των ζώντων και πρόσφατα αποβιωσάντων μελών της Ακαδημίας της Ε.Σ.Σ.Δ. που δημοσιεύθηκε για τον εορτασμό της επετείου των 220 χρόνων της. 
Η ζωή του Vavilov συνδέθηκε αδιάσπαστα με την ανάπτυξη της γενετικής στην Ε.Σ.Σ.Δ., ώστε το μαρτύριό του να μην μπορεί να διαχωριστεί από την κρίση του Ρωσικού κλάδου, αυτής της επιστήμης. Το τολμηρό και ολοκληρωμένο πρόγραμμα μεγάλης εμβέλειας για τη βελτίωση των καλλιεργούμενων φυτών που ανέπτυξε ο Vavilov στην Ε.Σ.Σ.Δ. επρόκειτο να διαρκέσει περισσότερα χρόνια απ' όσα του δόθηκαν. Αυτό το πρόγραμμα, εκτός από τους πρώτους καρπούς του, έχει πιθανότατα χαθεί.
Παρά το γεγονός πως οι διαθέσιμες πληροφορίες εξακολουθούν να είναι ελλιπείς για να επιτρέψουν μια σαφή εικόνα της κατάστασης, ο Vavilov σίγουρα δεν θα είναι ο μόνος γενετιστής που έπεσε θύμα της οργής των αυτοχριζόμενων "δαρβινιστών". Και ακόμη, μετά βεβαιότητος, δεν είναι αλήθεια ότι όλη η γενετική έρευνα έχει παύσει στην Ε.Σ.Σ.Δ., όπως ισχυρίστηκαν μερικοί συγγραφείς σε αμερικανικά περιοδικά. Να είστε βέβαιοι. Ο Lysenko είχε το θράσος να αξιώσει να σταματήσει η διδασκαλία της γενετικής στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, ευτυχώς όμως η επιρροή του δεν ήταν ποτέ  αρκετά μεγάλη έξω από τη σφαίρα της γεωργίας. Όπως αποδεικνύει η αδιάλειπτη ροή δημοσιεύσεων, πραγματοποιούνται σήμερα πολλές, πρώτης τάξεως, γενετικές έρευνες, ώστε να μπορέσει η Ε.Σ.Σ.Δ. να αποκτήσει εκ νέου, κάτι από τη θέση που είχε κατακτήσει μεταξύ των χωρών του κόσμου, εν μέρει, χάριν της οργανωτικής και δημιουργικής δραστηριότητας του Vavilov.

* Είναι χρήσιμο να επισημάνουμε, ότι τα  ιστορικά στοιχεία που προέκυψαν κατά τα μέσα της δεκαετίας του 60 - δηλαδή περισσότερο από μια δεκαετία, μετά την ιστορική δημοσίευση του Dobzhansky - αποδεικνύουν πως ο Vavilov, απεβίωσε από ασιτία, την 26η Ιανουαρίου του 1943 στη φυλακή του Saratov και ετάφη σε έναν κοινό τάφο κρατουμένων.