Ακόμη κι αν έχετε ξεχάσει το όνομά του, δεν μπορεί, θα θυμάστε το δημοφιλές βιβλίο του, τα "Γράμματα σε έναν Νέο Ποιητή" με τα οποία ο συγγραφέας συμβούλευε έναν νεαρό θαυμαστή του για τα πρώτα βήματα στην ποίηση, αλλά μάλλον και στην ίδια τη ζωή. 
Αναφερόμαστε φυσικά στον Rainer Maria Rilke, τον Γερμανο-Αυστριακό μοντερνιστή, αλλά βαθύτατα λυρικό, ποιητή που τον θυμηθήκαμε όταν διαβάσαμε ένα ποίημά του το οποίο σχετίζεται με το με το αντικείμενο της σελίδας. Το ποίημα αυτό λοιπόν έφερε τον τίτλο Ο Πάνθηρας και ο ποιητής το συνέγραψε κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Παρίσι στις αρχές του αιώνα, εμπνεόμενος από μια επίσκεψη που είχε κάνει στον Κήπο των Ανθέων, ο οποίος διέθετε και τμήμα Ζωολογικού Κήπου.

Ο Ρίλκε (αριστερά) με τον Ροντέν
Λέγεται πως αφορμή για την συγγραφή αυτού του ποιήματος ήταν μια προτροπή του γλύπτη Rodin προς τον νεαρό Rilke, ο οποίος εργαζόταν ως γραμματέας του, όταν ο τελευταίος τού παραπονέθηκε ότι διερχόταν από μια περίοδο έλλειψης έμπνευσης από την οποία δεν γνώριζε, πώς να ξεφύγει. Ο Rodin λοιπόν προέτρεψε τον γραμματέα του να πάει στον Ζωολογικό Κήπο και να “παρατηρήσει ένα ζώο, ώσπου να το δει”. Για πόσο καιρό του αντέτεινε ο Rilke. Για όσο χρειάζεται του απάντησε ο Rodin, προσθέτοντας: Ίσως έναν δύο μήνες...

Ο Rilke ακολούθησε τη συμβουλή του φημισμένου γλύπτη και το αποτέλεσμα ήταν η συγγραφή ενός ποιήματος που έχει τοποθετηθεί ανάμεσα στα καλύτερα του ποιητή και, όπως θα διαπιστώσετε, συνδέεται με τη Βιολογία.

Θα αρχίσουμε λοιπόν από την παράθεση τριών διαφορετικών μεταφράσεων του σημαντικού ποιήματος. Την ιστορική, που είχε κάνει ο μεταφραστής του στην Ελληνική Άρης Δικταίος το 1957, και στη συνέχεια δύο νεώτερες,  του Κύπριου λογοτέχνη Ανδρέα Πετρίδη και της συναδέλφου κ. Πηνελόπης Παπαϊωάννου, με την ελπίδα ότι οι διαφορετικές προσεγγίσεις τους, θα σας βοηθήσουν να το προσλάβετε και να το απολαύσετε ευχερέστερα. 


Ο Πάνθηρας 

(Μετάφραση Άρη Δικταίου)

Έτσι ως πίσω απ΄τα σίδερα περνά ολοένα

το κουρασμένο βλέμμα του πια δε θωρεί.

Σάμπως μυριάδες σίδερα νά’ναι θαρρεί,

και πίσω από τα σίδερα  κόσμος κανένας.

♣

Το απαλό βάδισμα μ΄εύκαμπτο ζάλο απλώνει

και το γυρνά σε μικρότατους κύκλους, στιβαρό,

μοιάζοντας σαν, γύρω από κέντρο, ρωμαλέο χορό,

που μια δυνατή θέληση ναρκώνει.

♣

Άλαλος μόνο, κάποτε, την κουρτίνα σηκώνει

του ματιού, που μια εικόνα ευτύς αρπάει

και στα σφιγμένα μέλη του γαλήνη πάει

κ’ η εικόνα στην καρδιά πάνω τελειώνει.


*** 


(Μετάφραση Ανδρέα Πετρίδη)

Μέσα στα κάγκελα καθώς στριφογυρίζει,

απόκαμε το βλέμμα του, εικόνα δεν κρατά.

Τον περιζώνουν χίλια κάγκελα νομίζει,

και παραπέρα τίποτε, ο κόσμος σταματά

♣

Ο απαλός βηματισμός – στέρεος, λυγερός,

σε κύκλο πιο μικρό κάθε φορά σαν μπαίνει,

είναι σαν άγριας δύναμης κλειστός χορός,

γύρω από θέληση τρανή που πια σωπαίνει. 

♣

Κάποτε μόνο τού ματιού αθόρυβα ανοίγει

το παραπέτασμα. Μέσα μια εικόνα αφήνει,

τα τεντωμένα μέλη σιωπηλά τυλίγει,

και στης καρδιάς τα βάθη σβήνει.

  

***


(Μετάφραση Πηνελόπης Παπαϊωάννου) 

Το βλέμμα του κουράστηκε στο κάγκελο

να τρέχει, τίποτε άλλο δεν κρατά

γίναν΄ γι αυτόν τα κάγκελα τόσα πολλά, χιλιάδες

έξω από αυτά τα κάγκελα κανένας κόσμος πια.

♣

Στέρεο βήμα και κομψό σε ανάλαφρη πορεία

στενεύει ο κύκλος γύρω του όλο και πιο πολύ

μοιάζει χορός της δύναμης γύρω από ένα κέντρο

που μέσα στέκει σιωπηλή η μεγάλη του ορμή.

♣

Η αυλαία στην κόρη των ματιών κάποτε ανοίγει

και έρχεται μέσα αθόρυβα εικόνα εξωτική

την παγωμένη ένταση των άκρων διαπερνώντας

φθάνει βαθιά ως την καρδιά εκεί για να σβηστεί.


H σελίδα, όσο και αν το επιθυμούσε, δεν έχει τον εξοπλισμό ώστε να αναλάβει την ευθύνη της ανάλυσης του ποιήματος· θα περιοριστεί να πει ότι εντυπωσιάζεται από την περιγραφή της παραλυμένης από την αιχμαλωσία φυσικής δύναμης, που σωπαίνει μέσα στο παραιτημένο ζώο και να επισημάνει πως διαβάζοντας το ποίημα, ως ένα "σύστημα μελέτης" στο οποίο το αιχμαλωτισμένο ζώο και ο παρατηρητής αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον τους, διαπιστώνει ότι από στροφή σε στροφή γίνεται μια αξιοπρόσεκτη μετατόπιση πλαισίου.
  • Στην πρώτη στροφή το ποίημα εστιάζεται στο περιβάλλον του εγκλωβισμένου ζώου, τον περίκλειστο δηλαδή από κάγκελα χώρο που αντιπροσωπεύει όλο τον κόσμο που μπορεί να αντιληφθεί.
  • Στη δεύτερη στροφή στο προσκήνιο έρχεται το περιβάλλον του παρατηρητή: το κλουβί και το αιχμαλωτισμένο ζώο την σπείρα των κινήσεων του οποίου ο παρατηρητής καταγράφει με ηθολογική ακρίβεια και την ερμηνεύει ως το αποτέλεσμα της αόρατης έλξης που ασκεί στο αντικείμενο της παρατήρησής του η σιωπηλή κεντρομόλος δύναμη της φύσης του. 
  • Στην τρίτη στροφή σειρά έχει η συνείδηση του ζώου που το περιβάλλον της, τα φευγαλέα δηλαδή ερεθίσματα που περνούν από το άνοιγμα των ματιών του, αδυνατούν να αφυπνίσουν την ένταση των μελών του, πριν σβήσουν οριστικά μέσα της. 
Jakob von  Uexküll

Σε αυτήν λοιπόν τη μετατόπιση είναι που το ποίημα συναντιέται με τη Βιολογία. Όχι διότι το αντικείμενο του ποιήματος και η περιγραφή του είναι και δικά της αντικείμενα, αλλά διότι το ποίημα αυτό επεβεβαιώνε την αντίληψη ενός σημαντικού βιολόγου της εποχής του Rilke, για τη σχέση των οργανισμών με το περιβάλλον τους, ώστε να το επαινέσει.

Ο βιολόγος αυτός ήταν ο Γερμανός Jakob von Uexküll, στον οποίο αποτάθηκε ο Rilke, όταν αναζητούσε έναν αξιόπιστο σύμβουλο για τη μελέτη του φυσικού κόσμου που ο ποιητής ενδιαφερόταν να αποδώσει. Ο Uexküll θεωρούσε πως ο δαρβινισμός και η Οικολογία της εποχής του διαχώριζαν μηχανιστικά τον οργανισμό από το περιβάλλον του, ώστε να αποδίδουν την επιβίωση του οργανισμού στην ετεροκαθοριζόμενη προσαρμογή του στις βιοτικές και στις αβιοτικές συνθήκες του περιβάλλοντός του. Αντιθέτως σύμφωνα με την άποψή του ο οργανισμός και το περιβάλλον του αποτελούσαν μια ενότητα, που θα μπορούσε μάλιστα να είναι τόσο πολύπλευρη, ώστε δύο είδη οργανισμών που μοιράζονται την ίδια οικοθέση, να ζουν σε εντούτοις διαφορετικό περιβάλλον. Για παράδειγμα ένα άνθος, όσο και αν παρέχει τις ίδιες φυσικοχημικές συνθήκες για τη διατροφή και την επιβίωση μιας μέλισσας και μιας προνύμφης τζιτζικιού, δηλαδή είναι μια αντικειμενικά ορισμένη οικοθέση, προσλαμβάνεται διαφορετικά από τους οργανισμούς αυτούς και είναι υποκειμενική, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο με τον οποίο είναι υποκειμενικός και μη μεταδιδόμενος, τρόπος με τον οποίο καθένας από τους αναγνώστες της σελίδας, προσλαμβάνει και αισθάνεται το ίδιο άρωμα ή το ίδιο χρώμα.

Ειδικότερα ο Uexküll θεωρούσε πως κάθε συστατικό του περιβάλλοντος του οργανισμού έχει μια λειτουργική σημασία για έναν οργανισμό, είτε είναι για παράδειγμα η τροφή του, είτε ο θηρευτής του, και πως το περιβάλλον οικοδομείται στην πραγματικότητα από τον οργανισμό, μέσω της επαναλαμβανόμενης αλληλεπίδρασής του με τον κόσμο. Στην ίδια κατεύθυνση θεωρούσε αδύνατο τον διαχωρισμό του πνεύματος από την ύλη, στην έκταση που το πνεύμα είναι που νοηματοδοτεί τον υλικό κόσμο.

Με αυτές λοιπόν τις απόψεις δεν είναι περίεργο που ο επιστήμονας αντιλήφθηκε ότι ο ποιητής δεν περιγράφει με τις ακριβείς εικόνες του την υπόσταση του πραγματικού ζώου, όπως οικοδομείται από την αλληλεπίδρασή του με το περιβάλλον του φυσικού κόσμου του, αλλά κάτι άλλο αφύσικο το οποίο προέκυψε ως αποτέλεσμα της βίαιης αποκοπής του από τον κόσμο αυτόν, που είναι ο μοναδικός που μπορεί να νοηματοδοτήσει.

Έτσι στην αλληλογραφία του με τον Rilke τού έγραφε χαρακτηριστικά: 

To ποίημά σας "Ο Πάνθηρας" αποδεικνύει ότι έχετε ένα εξαιρετικό ταλέντο στη βιολογία και στη συγκριτική ψυχολογία ειδικότερα. Η παρατήρηση που καταγράψατε είναι αριστοτεχνική. Πιστεύω ότι κατέχετε πολύ καλά (σ.μ. εννοεί τη βιολογία) για να είστε ακόμη μαθητής...

Για τη σύνταξη του άρθρου, εκτός από τις πηγές από τις οποίες αντλήθηκαν οι μεταφράσεις (Εκλογή από το ποιητικό έργο του Rainer Maria Rilke, για τη μετάφραση του Α. Δικταίου, το διαδίκτυο για τη μετάφραση του Α. Πετρίδη, και το ιδιόχειρο σημείωμα της κ. Παπαϊωάννου) χρησιμοποιήθηκαν οι ακόλουθες:
  • http://gth.krammerbuch.at/sites/default/files/articles/Create%20Article/01_Koenderink.pdf
  • http://www.filosofie.science.ru.nl/PDF%20library%20HZ/Book_Zwart_Revises.pdf
  • http://alexei.nfshost.com/biosem/txt/umwelt.html