Π ενήντα πέντε χρόνια μετά την πρώτη προβολή της Οδύσσειας του διαστήματος, του Stanley Kubrick η ταινία παραμένει ένα αξεπέραστο ορόσημο στην ιστορία της κινηματογραφίας, από την άποψη της αναμφισβήτητης αισθητικής της, αλλά και των μεγάλων φιλοσοφικών ερωτημάτων που έθεσε στον θεατή της, ο οποίος έμπαινε στην κινηματογραφική αίθουσα πιστεύοντας ότι θα παρακολουθήσει, απλώς, μια ευφάνταστη και επικών διαστάσεων, κινηματογραφική μεταφορά, ενός μυθιστορήματος επιστημονικής φαντασίας που είχε συγγράψει ο Arthur Clarke. 

Και πράγματι τα ερωτήματα αυτά, μεταξύ των οποίων η σχέση μας με την τεχνητή νοημοσύνη, το ενδεχόμενο ύπαρξης εξωγήινης ζωής, η εξέλιξη της ζωής στον πλανήτη καθώς και το υπαρξιακό νόημα της ζωής σε αυτόν, παραμένουν επίκαιρα ως τις ημέρες μας, καθώς οι σύγχρονες επιστημονικές και τεχνολογικές ανακαλύψεις - τεχνητή νοημοσύνη, αποσαφήνιση του γενετικού υποβάθρου μας κ.ά. αποκάλυψαν το δυσερεύνητο βάθος τους, και προσέθεσαν πτυχές τους, που θέτουν την ανθρωπότητα ενώπιον ηθικών διλημμάτων, τα οποία ποτέ πριν δεν είχε αντιμετωπίσει.

Ο Kubrick - ένας ποιητής της κινηματογραφίας - δεν αγαπούσε να ομιλεί για το δημιούργημά του, θεωρώντας πως, όπως συχνά συμβαίνει όταν αναλύεται ένα ποίημα και αναζητείται το μήνυμά του, η μαγεία καταρρέει και ο αναγνώστης στερείται διαστάσεων που η προσωπική του ανάγνωση, θα απεκάλυπτε. Ωστόσο, αμέσως μετά την προβολή της ταινίας, δέχτηκε να παραχωρήσει μια συνέντευξη στον  Joseph Gelmis - που συμπεριελήφθη στο βιβλίο του τελευταίου: "The Film Director as Superstar" - στην οποία - με φειδώ - μίλησε για το δημιούργημά του.

H αφίσα της ταινίας
Αποσπούμε λοιπόν το μέρος της συνέντευξης που αφορά στην "Οδύσσεια του Διαστήματος" από το οποίο αναγνώστης, δεν πρέπει να περιμένει ότι θα του απαντήσει σε ερωτήματα, όπως π.χ. τον βαθύτερο συμβολισμό των μυστηριωδών μονολίθων της ταινίας· θα του αποκαλύψει όμως ότι η ποικιλία των εικόνων που βγήκε από το καλειδοσκόπιο του σκηνοθέτη, δεν είναι μόνο μαγευτικη·  είναι - όπως συμβαίνει με τα κλασικά έργα τέχνης - ανεξάντλητη, καθώς σε αυτήν προστίθενται ολοένα, νέες εικόνες μαζί με νέες προοπτικές και αναγνώσεις τους. 

Joseph Gelmis (J. G.): Οι τελευταίες σκηνές της ταινίας, μοιάζουν περισσότερο μεταφορικές, παρά ρεαλιστικές. Θέλετε να το συζητήσουμε;


Stanley Kubrick (S. K.): Όχι, δεν με πειράζει να το συζητήσω, περιοριζόμενος όμως στο στοιχειωδέστερο επίπεδο, δηλαδή στην ευθεία εξήγηση της πλοκής. Ξεκινάς με ένα τέχνημα, που το άφησαν στη γη - πριν από τέσσερα εκατομμύρια χρόνια - εξωγήινοι εξερευνητές οι οποίοι παρατήρησαν τη συμπεριφορά των ανθρωποειδών πιθήκων της εποχής και αποφάσισαν να επηρεάσουν την εξέλιξή τους. Στη συνέχεια, έχεις ένα δεύτερο τέχνημα που βρίσκεται βαθειά θαμμένο στην επιφάνεια της Σελήνης, το οποίο είναι προγραμματισμένο να καθοδηγήσει, με τα σήματά του, τα πρώτα βήματα του ανθρώπου στο σύμπαν- κάτι δηλαδή σαν ένας κοσμικός συναγερμός. Και τέλος, υπάρχει ένα τρίτο τέχνημα που έχει τεθεί σε τροχιά περί τον Δία και περιμένει τη στιγμή που ο άνθρωπος θα φτάσει στο εξωτερικό χείλος του ηλιακού του συστήματος.

Όταν ο επιζών αστροναύτης, ο Bowman, φτάνει τελικά στον Δία, αυτό το τέχνημα, τον παρασύρει σε ένα πεδίο δυνάμεων, μια αστρική πύλη που τον εκσφενδονίζει σε ένα ταξίδι στο εσωτερικό και το εξωτερικό διάστημα και τελικά τον μεταφέρει σε άλλο μέρος του γαλαξία, όπου τοποθετείται σε έναν ζωολογικό κήπο για ανθρώπους, ο οποίος μοιάζει με ένα νοσοκομείο της γης, βγαλμένο από τα όνειρα και τη φαντασία του αστροναύτη. Σε μια διαχρονική κατάσταση, η ζωή του αστροναύτη περνά από τη μέση ηλικία στη γήρανση και στον θάνατο. Όμως ξαναγεννιέται, ως ένα βελτιωμένο ον, ως ένα παιδί-αστέρι, ένας άγγελος, ένας υπεράνθρωπος - αν θέλετε - που επιστρέφει στη γη, προετοιμασμένο για το επόμενο άλμα του ανθρώπου στο εξελικτικό πεπρωμένο του. 

Αυτό συμβαίνει στο πιο απλό επίπεδο της ταινίας. Δεδομένου ότι μια συνάντηση με μια προηγμένη διαστρική νοημοσύνη θα ήταν ακατανόητη στα σημερινά γήινα πλαίσια αναφοράς μας, οι αντιδράσεις σε αυτήν θα έχουν στοιχεία φιλοσοφίας και μεταφυσικής που δεν έχουν καμία σχέση με το ίδιο το γυμνό περίγραμμα της πλοκής.

O A. Clarke, συγγραφέας του μυθιστορήματος Sentinel, στο οποίο βασίστηκε το σενάριο της ταινίας, με τον σκηνοθέτη, στο πλατό της στο πλατό του στούντιο.


J. G : Τι ακριβώς νοηματοδοτείται από αυτό που μου είπατε;

S.K : Νοηματοδοτούνται πτυχές τις οποίες προτιμώ να μη συζητήσω, διότι είναι άκρως υποκειμενικές και διαφέρουν από θεατή σε θεατή. Υπό αυτή την έννοια, η ταινία είναι ό,τι βλέπει κάθε συγκεκριμένος θεατής σε αυτήν.  Αν η ταινία αναταράξει τα συναισθήματα του θεατή, διεισδύσει στο υποσυνείδητό του, αν διεγείρει, έστω και πρωτογενώς, τις μυθολογικές και θρησκευτικές προσδοκίες και παρορμήσεις του, τότε θα τα έχει καταφέρει.

J. G : Και ο Θεός; 

S.K : Η ιδέα του Θεού βρίσκεται στο επίκεντρο αυτής της ταινίας. Είναι αναπόφευκτο ότι θα ήταν, όταν πιστεύετε ότι το σύμπαν βράζει από προηγμένες μορφές ευφυούς ζωής. Απλά σκεφτείτε το για μια στιγμή. Υπάρχουν εκατό δισεκατομμύρια αστέρια στον γαλαξία και εκατό δισεκατομμύρια γαλαξίες στο ορατό σύμπαν. Κάθε αστέρι είναι ένας ήλιος, όπως ο δικός μας, πιθανώς με πλανήτες γύρω του. Η εξέλιξη της ζωής, πιστεύεται ευρέως, ήρθε ως αναπόφευκτη συνέπεια της διέλευσης ενός τεράστιου χρονικού διαστήματος, σε έναν πλανήτη με σταθερή τροχιά που δεν είναι πολύ θερμός ή πολύ κρύος. Πρώτα ήρθε η χημική εξέλιξη - τυχαίες αναδιατάξεις της βασικής ύλης, μετά η βιολογική εξέλιξη.

Σκεφτείτε το είδος της ζωής που μπορεί να έχει εξελιχθεί σε αυτούς τους πλανήτες κατά τη διάρκεια των χιλιετιών, και επίσης, τα σχετικά γιγαντιαία τεχνολογικά βήματα έχει κάνει ο άνθρωπος στη γη στα έξι χιλιάδες χρόνια του καταγεγραμμένου πολιτισμού του - μια περίοδο που είναι λιγότερο από μία κόκκος άμμου στην κοσμική κλεψύδρα. Σε μια εποχή που οι μακρινοί εξελικτικοί πρόγονοι του ανθρώπου μόλις είχαν καταφέρει να συρθούν έξω από την αρχέγονη ιλύ τους, πρέπει να υπήρχαν πολιτισμοί στο σύμπαν που έστελναν τα διαστημόπλοιά τους, να εξερευνήσουν τα πιο απομακρυσμένα σημεία του σύμπαντος και να κατακτήσουν όλα τα μυστικά της φύσης. Μια τέτοια κοσμική νοημοσύνη, που θα αυξανόταν σε γνώση με τους αιώνες, θα απείχε τόσο πολύ από την ανθρώπινη, όσο αυτή από τη νοημοσύνη των μυρμηγκιών. Θα μπορούσαν να βρίσκονται σε άμεση τηλεπαθητική επικοινωνία σε όλο το σύμπαν. Θα μπορούσαν να έχουν επιτύχει την πλήρη κυριαρχία επί της ύλης έτσι ώστε να μπορούν να μεταφερθούν τηλεκινητικά αμέσως σε δισεκατομμύρια έτη φωτός του διαστήματος. Στην τελική τους μορφή, ενδέχεται να έχουν αποβάλει, το σωματικό κέλυφός τους και να υπάρχουν, ως μια άυλη, αθάνατη συνείδηση, σε όλο το σύμπαν. 

J. G : Δεδομένου ότι το 2001 είναι μια οπτική εμπειρία, τι συνέβη όταν ο συνεργάτης σας, Άρθουρ Σι Κλαρκ, υπέβαλε το σενάριο για τη μυθιστορηματοποίηση της ταινίας; 

S.K : Είναι ένα εντελώς διαφορετικό είδος εμπειρίας, φυσικά, και υπάρχουν αρκετές διαφορές μεταξύ του βιβλίου του Clarke και της ταινίας. Το μυθιστόρημα, για παράδειγμα, επιχειρεί να εξηγήσει τα πράγματα πολύ πιο ξεκάθαρα από ό,τι η ταινία, κάτι που είναι αναπόφευκτο σε ένα λεκτικό μέσο. Το μυθιστόρημα προέκυψε αφού είχαμε συγγράψει το 130 σελίδων σενάριο της ταινίας. Αυτός ο χειρισμός, στη συνέχεια άλλαξε το σενάριο και το σενάριο υπέστη και άλλες αλλαγές κατά τη διάρκεια του γυρίσματος της ταινίας... Συνεπώς, υπάρχουν διαφορές μεταξύ του μυθιστορήματος και της ταινίας.