Μεσαιωνικός κόσμος


Η απουσία μεγάλων επιστημονικών ανακαλύψεων, ο φεουδαλισμός, και το θεοκρατικό πνεύμα της εποχής ευθύνονται ως ένα βαθμό για τον χαρακτηρισμό της πρώτης κυρίως μεσαιωνικής περιόδου ως Αιώνα του σκότους. Φυσικά τα όρια ανάμεσα στη θεολογία και τη φιλοσοφία, την επιστήμη και την δεισιδαιμονία ήταν συγκεχυμένα. Αυτό όμως δεν εμπόδισε την εμφάνιση μεγάλων τεχνολογικών προόδων (όπως ο στρόφαλος, οι ανεμόμυλοι κ.ά.) και την ανάπτυξη επιστημονικών γνώσεων οι οποίες αν και αποσκοπούσαν στην κατανόηση του Θεού και της Δημιουργίας, είχαν μεγάλη χρηστική αξία. 

Δεν υπάρχει ίσως επιστημονικό αντικείμενο από αυτά που μελετήθηκαν και περιγράφηκαν στη διάρκεια του μεσαίωνα, που να έχει εικονογραφηθεί περισσότερο από τα φυτά. 

Στις πρώτες Βοτανικές η εικονογράφηση σπανίως αποδίδει τα πραγματικά χαρακτηριστικά των φυτών και δεν είναι καλλιτεχνικώς άρτια. Ο εικονογράφος δεν είναι καλλιτέχνης και τα θέματα του, δεν προέρχονται από άμεση παρατήρηση τους στη φύση, αλλά από αλλεπάλληλες αντιγραφές από προγενέστερα έργα. Στα έργα αυτά καταγράφονται οι πραγματικές ή φανταστικές φαρμακευτικές ιδιότητες που προσέδιδαν στα φυτά οι Έλληνες ιατροί, οι Ρωμαίοι εγκυκλοπαιδιστές και οι ιατροί του Μεσαίωνα, καθώς οι χρήσεις που απορρέουν από αυτές. 
Αργότερα όμως αποκτούν επιστημονική ακρίβεια και καλλιτεχνική υπόσταση με αποκορύφωμα την Αναγέννηση στην οποία η δραστηριότητα της τέχνης και της επιστήμης συγκλίνουν.

Η πρώτη Βοτανική βασίστηκε στο έργο «Περί ύλης Ιατρικής» του Πεδάνιου Διοσκουρίδη, του Έλληνα ιατρού που γεννήθηκε το 25 μ.Χ. στην Κιλικία. Το παλαιότερο αντίγραφο του που διασώζεται, είναι αυτό που εικονογραφήθηκε κατ’εντολήν των κατοίκων του Πέραν και δωρήθηκε το 512 μ.Χ. στην Anicia Juliani, μια κωνσταντινουπολίτισσα αριστοκράτισσα. Το έργο στο οποίο περιγράφονται περισσότερα από 400 περίπου είδη φυτών απετέλεσε τη βάση για όλες τις Βοτανικές που γράφηκαν και εικονογραφήθηκαν για τα υπόλοιπα 1000 περίπου χρόνια.

H "Περί ύλης Ιατρικής". Από την έκδοση του 15ου αιώνα. Βυζάντιο

Αναπαραστάσεις του φυσικού κόσμου υπάρχουν και στα περίφημα μπεστιάρια, (σ.σ. από το beast, δλδ θηρίο) τις συλλογές ιστοριών με πραγματικά ή φανταστικά ζώα που ήταν ιδιαιτέρως διαδεδομένα στην Αγγλία και Γαλλία του 12ου αιώνα. Στις συλλογές αυτές στις οποίες τα κείμενα προέρχονται από προγενέστερες πηγές, σε μερικές περιπτώσεις εικονογραφείται με ακρίβεια η Φυσική Ιστορία. Ωστόσο ο κύριος σκοπός τους ήταν η παροχή ηθικής και θρησκευτικής αγωγής, μέσω των αλληγοριών, καθώς κάθε φυτό ή ζώο που αναπαρίσταναν είχε έναν ιδιαίτερο συμβολισμό.


Επίσης στις σελίδες των Ευαγγελίων και των Βίβλων γίνεται συχνή χρησιμοποίηση μοτίβων με παραστάσεις φυτών και ζώων. Πολλά από αυτά απέκτησαν τότε την ισχύ του θρησκευτικού συμβόλου που έχουν στην χριστιανική εικονογραφία και γλυπτική (π.χ. το αρνί χρησιμοποιήθηκε ως σύμβολο του Χριστού, το περιστέρι του Αγίου Πνεύματος κ.τ.λ).

Αναγέννηση

Η επιστημονική επανάσταση δεν ήταν φυσικά, επίτευγμα της Αναγέννησης, της περιόδου δηλαδή που ακολούθησε μετά τον Μεσαίωνα. Η ανανέωση όμως του ενδιαφέροντος για την αρχαία ελληνική γλώσσα, τη φιλοσοφία, και την επιστήμη, η στροφή προς τον άνθρωπο και την κοσμική γνώση, δημιούργησαν τους όρους για μεταγενέστερες προόδους σε πολλούς επιστημονικούς τομείς, όπως η Βοτανική, η Ανατομία, η Φυσική κ.α. Χάρη μάλιστα στο τεχνολογικό επίτευγμα της τυπογραφίας με κινητά μεταλλικά στοιχεία, έγινε δυνατή η ταχεία διάδοση και ανταλλαγή των ιδεών, χωρίς την οποία η επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα δεν θα είχε επιτευχθεί.

Το 1485 εκδόθηκε η πρώτη Βοτανική που τυπώθηκε με τη νέα τεχνολογία, η Gart der Gesundheit (Early German for Latin hortus sanitatis) was edited in 1485.  και το 1491 ακολούθησε ο 
Hortus Sanitatis
«Κήπος της Υγείας» (Hortus Sanitatis) από τον Jacob Meidenbach. Η βοτανική αυτή - η δημοφιλέστερη της εποχής της - ήταν παράλληλα εγκυκλοπαίδεια στην οποία ήταν συγκεντρωμένο το σύνολο των γνώσεων για τις φαρμακευτικές ιδιότητες των φυτών, των μετάλλων, και των ζώων. Η αμέσως επόμενη αξιολογότερη Βοτανική εκδόθηκε το 1530 από τον Otto Brunfels (Vivae Eicones) και ήταν η πρώτη στην οποία τα σχέδια τα έκανε ο Hans Weiditz σύγχρονος του Albrecht Dürer καλλιτέχνης. 

Κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης εισήχθησαν στην Ιταλία εκατοντάδες, άγνωστα ως τότε φυτικά είδη, τα οποία προέρχονται από διάφορες περιοχές του κόσμου. Η καλλιέργεια των φυτών αυτών, ώθησε πολλούς καλλιτέχνες - βοηθούσης και της εμπνευσμένης υποστήριξης που τους παρείχε η οικογένεια των Μεδίκων -  να τα απαθανατίσουν σε πίνακες, χειρόγραφα, δάπεδα, τοιχογραφίες και ψηφιδωτά. Έτσι γεννήθηκε ένα νέο είδος ζωγραφικής που έχει αποκληθεί βοτανική Τέχνη. Στους διακεκριμένους εκπροσώπους της περιλαμβάνεται η Giovanna Garzoni, μια από τις πρώτες γυναίκες ζωγράφους που τους έθελξε η νεκρή φύση, και ο Jacopo Ligozzi, ένας σπεσιαλίστας στις μικρογραφίες που είχει ειδικευθεί στη ζωγραφική αντικειμένων των Φυσικών Επιστημών.

Μεταξύ των επιστημών που γνώρισαν άνθιση κατά την Αναγέννηση ήταν η Ανατομία, που είχε σταματήσει από την εποχή του Γαληνού, το 2ο μ.Χ. αιώνα. Η αναγέννησή της, που σημειώθηκε τον 15ο αιώνα, έγινε κυρίως από ζωγράφους. Το 1501 τυπώθηκε στη Λειψία η «Ανθρωπολογία» του Magnus Hundt στην οποία περιέχονται 17 παραστάσεις της ανατομίας και της φυσιολογίας του ανθρώπου, με κύριο γνώμονα τη θρησκευτική σκοπιμότητα, παρά την επιστημονική ακρίβεια.

Το 1525 εκδόθηκε το έργο «4 βιβλία της ανθρώπινης αναλογίας» του Albrecht Dürer στο οποίο ο διακεκριμένος ζωγράφος προσπάθησε να συγκεράσει τις ανατομικές αναλογίες με την αισθητική. Στο βιβλίο αυτό εικονογραφούνται και προσδιορίζονται οι αναλογίες της ανθρώπινης μορφής, σε διάφορους σωματικούς τύπους, όπως και η κίνησή της.

 Οι σωματικές αναλογίες του νηπίου. Από το έργο του Α. Dürer


Από τους μεγάλους ζωγράφος εκτός από τον Dürer, ανατομές και ανατομικά σχέδια έκαναν οι Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Μιχαήλ Άγγελος και ο Ραφαήλ. 

Ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι, η πολυπράγμων ιδιοφυΐα της Αναγέννησης, εκτός από ζωγράφος, αρχιτέκτονας, μηχανικός, εφευρέτης κ.α. είχε σημαντική συνεισφορά στην Ανατομία. Ως μαθητής του γλύπτη και ζωγράφου Andrea del Verrocchio διδάχτηκε ανατομία, καθώς ο μεγάλος δάσκαλός του και δάσκαλος πολλών άλλων ζωγράφων της Ιταλικής Αναγέννησης, πίστευε ότι ότι το μάθημα αυτό, έπρεπε να αποτελεί μέρος της προετοιμασίας τους. Στη συνέχεια ως διακεκριμένος ζωγράφος έλαβε την άδεια να πραγματοποιήσει ανατομές στα νοσοκομεία του Μιλάνου, της Ρώμης και της Φλωρεντίας. Σε διάστημα 30 ετών ο Λεονάρντο ανέταμε περισσότερους από 30 άνδρες και γυναίκες, ζωγράφισε εκατοντάδες σχέδια και κράτησε λεπτομερείς ανατομικές σημειώσεις, που απετέλεσαν το υλικό του βιβλίου «Πραγματεία στη Ζωγραφική» το οποίο εκδόθηκε μετά το θάνατό του.


Στις μελέτες του συμπεριλήφθηκαν οι μύες, οι τένοντες, η καρδιά, ο εγκέφαλος, το έμβρυο. Στις σημειώσεις του υπάρχουν λεπτομερείς αναλογίες των οργάνων που ανέταμε όπως και παρατηρήσεις (όπως το σχήμα S της σπονδυλικής στήλης και η η συνοστέωση των 5 ιερών σπονδύλων στο ιερό οστό) που δεν είχαν γίνει προηγουμένως. Το ενδιαφέρον του επεκτάθηκε πέραν της ανατομίας και στη φυσιολογία. (Ο φίλος αναγνώστης, αν επιθυμεί, μπορεί να δει περισσότερα στη θυγατρική σελίδα bio-illustrations, για το έργο του μεγάλους αυτού καλλιτέχνη, πατώντας εδώ)

Εκτός από τον Λεονάρντο και ο Μιχαήλ Άγγελος πραγματοποίησε ανατομές, προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα την ανθρώπινη μορφή. Η σκοπιμότητα της μελέτης του ήταν αποκλειστικώς καλλιτεχνική και όχι επιστημονική. Έργα του όπως  «Η δημιουργία του Αδάμ» και το γλυπτό του «Δαβίδ» απηχούν την υψηλή γνώση της ανατομίας του ανθρώπινου σώματος που κατείχε ο καλλιτέχνης.


Το πρώτο ολοκληρωμένο βιβλίο Ανατομίας εκδόθηκε το 1543 από έναν Φλαμανδό γιατρό, τον Andreas Vesalius, στο οποίο διορθώνονται οι παρανοήσεις των προγενέστερων ανατομιών. Σε αυτό βοηθήθηκε από το γεγονός ότι η Καθολική εκκλησία επέτρεψε την ανατομή εγκληματιών που είχαν κρεμαστεί. Αφαιρώντας το ένα μετά το άλλο τα στρώματα των ιστών, κατόρθωσε να ζωγραφίσει ακριβείς και καλαίσθητες αναπαραστάσεις της ανατομίας του ανθρώπινου σώματος. Ο Vesalius πέθανε στη Ζάκυνθο κατά τη διάρκεια της επιστροφής στην πατρίδα του. 

Ανατομία της βάσης του εγκεφάλου. Φαίνονται το οπτικό χίασμα, η παρεγκεφαλίδα, και οι οσφρητικοί βολβοί (Ανατομία του Vesalius) 

'Ενα από τα μνημειώδη έργα στα οποία το ενδιαφέρον του καλλιτέχνη στράφηκε στα επιστημονικά αντικείμενα ήταν ο περίφημος πίνακας του Rembrandt «Το μάθημα ανατομίας του Δρ. Nicolaes Tulp». Στον πίνακα αυτό 7 μέλη της συντεχνίας των χειρουργών του Άμστερνταμ παρακολουθούν τον χειρουργό Ν. Τulp, που είχε μόλις καταλάβει το αξίωμα του ανατόμου της πόλης, να επιχειρεί ανατομή στον αριστερό πήχυ του πτώματος του Αris Kindt, ενός ληστή που είχε πρόσφατα καταδικαστεί σε θάνατο.


Ο πίνακας ανατέθηκε το 1632 στον νεαρό τότε καλλιτέχνη, από την συντεχνία των χειρουργών, που συνήθιζε να απαθανατίζει τα μέλη της σε κάθε νέο διορισμό επίσημου ανατόμου. Η λεπτομερειακή γνώση της ανατομίας του πήχυ που αποκαλύπτει ο πίνακας πρέπει να προερχόταν από τη μελέτη των τρεχόντων βιβλίων ανατομίας, καθώς ο Rembrandt, δεν διέθετε σχετική παιδεία.